Privacy by Design in de Praktijk: van wettelijke norm naar concrete strategie

Iedereen wil datagedreven werken. Data is goud – ook al is het niet meer zo nieuw. Maar hoe zorg je ervoor dat dit gebeurt mét respect voor privacy en grondrechten?

In dit artikel leg ik uit:

• Wat Privacy by Design en Default inhouden en hoe ze juridisch zijn verankerd.

• Waarom een DPIA meer is dan een verplicht nummer.

• Hoe je de 8 Privacy Ontwerpstrategieën toepast.

• Welke rol ethiek, AI en de AI Act spelen.

• Hoe normen en mijn eigen FlowRecht Privacy Bijsluiter houvast bieden.

Wat betekent Privacy by Design en Privacy by Default?

Privacy by Design is niet alleen een ontwerpfilosofie – het is een wettelijke verplichting. Artikel 25 AVG schrijft voor dat organisaties al bij het ontwerp passende maatregelen nemen om persoonsgegevens te beschermen. Denk aan:

• Dataminimalisatie (art. 5 lid 1(c) AVG).

• Pseudonimisering en versleuteling (art. 32 AVG).

• Privacyvriendelijke standaardinstellingen.

Privacy by Default betekent dat systemen standaard zo worden ingericht dat alleen het strikt noodzakelijke aan persoonsgegevens wordt verwerkt.

De European Data Protection Board (EDPB) benadrukt dat deze maatregelen effectief, proportioneel en up-to-date moeten zijn met de stand van de techniek.

Waarom is een DPIA méér dan een verplichting?

Een Data Protection Impact Assessment (DPIA) is verplicht bij verwerkingen die waarschijnlijk een hoog risico opleveren (art. 35 AVG). Denk aan profilering, cameratoezicht of AI-besluitvorming.

Veel organisaties zien dit als een administratieve last. Mijn ervaring: een DPIA is juist een strategisch ontwerpinstrument dat processen kan versnellen. Het helpt bij:

• Toetsen van proportionaliteit en subsidiariteit.

• Zichtbaar maken van ethische en juridische afwegingen.

• Afdwingen van maatregelen ter bescherming van betrokkenen.

Een goede DPIA voorkomt kostbare herontwerpen achteraf.

De 8 Privacy Ontwerpstrategieën

Om Privacy by Design tastbaar te maken, zijn er 8 strategieën ontwikkeld (Jaap-Henk Hoepman).

Data-georiënteerde strategieën

1. Minimaliseer – verzamel en verwerk zo min mogelijk persoonsgegevens.

2. Verberg – bescherm gegevens via versleuteling, pseudonimisering of anonimisatie.

3. Scheiding – houd gegevensstromen en databases gescheiden.

4. Agregeer – gebruik geaggregeerde of statistische data waar mogelijk.

Mijn ervaring: als deze strategieën vanaf het begin van de ontwikkeling worden meegenomen, worden ze enthousiast omarmd door ontwikkelteams. Ze zijn helder, praktisch en geven structuur.

Proces-georiënteerde strategieën

5. Informeer – wees transparant over wat er met data gebeurt.

6. Controleer – geef gebruikers zeggenschap (inzage, correctie, verwijdering).

7. Handhaaf – zorg voor beleid, procedures en monitoring.

8. Demonstreer – toon actief aan dat regels en normen worden nageleefd (accountability).

Deze processtrategieën zijn cruciaal in een datagedreven context: ze dwingen organisaties om transparantie en governance te borgen.

Ethiek en het IAMA: reflectie op grondrechten

Naast juridische verplichtingen spelen ethische vragen. Wat betekent het als algoritmes beslissingen nemen over kredietwaardigheid, sollicitaties of zorg? Hoe eerlijk is profilering, en welke biases kunnen ontstaan?

Het Impact Assessment Mensenrechten en Algoritmes (IAMA) helpt hierbij. Het stelt vragen zoals:

• Op welke grondrechten kan een algoritme inbreuk maken?

• Hoe groot is de kans dat dit gebeurt?

• Wat is de impact voor de betrokkene?

• Staat die impact in verhouding tot het doel van het algoritme?

• Is de afweging transparant en uitlegbaar?

Zelf neem ik in mijn DPIA’s altijd een ethische paragraaf op. Dit stimuleert verantwoordelijke gebruikers om na te denken over inbreuk, impact, proportionaliteit en subsidiariteit.

AI en Privacy by Design: extra uitdagingen

Steeds meer processen maken gebruik van kunstmatige intelligentie (AI). Dit biedt kansen, maar ook nieuwe risico’s.

Spanningsveld met ontwerpstrategieën

• AI-modellen gebruiken vaak veel data → wringt met dataminimalisatie.

• Het black box-karakter van AI → bemoeilijkt uitlegbaarheid en transparantie.

DPIA + IAMA

Bij AI is een DPIA onmisbaar: welke data zijn nodig, welke alternatieven bestaan er, en welke risico’s ontstaan?
Het IAMA vult dit aan met een toets op grondrechten en ethiek.

De AI-verordening (AI Act)

Sinds 2024 geldt de AI Act. Belangrijke onderdelen zijn nu al van kracht:

• Verbod op onaanvaardbare AI-toepassingen (bijv. sociale scoring).

• Eerste transparantieverplichtingen (bijv. chatbots en deepfakes).

De komende jaren volgen strenge verplichtingen voor hoog-risico AI-systemen: risicobeheer, documentatie, logging en menselijke controle. De AI Act vraagt daarmee om AI by Design: privacy, uitlegbaarheid en ethiek geïntegreerd in het ontwerp.

Normen en kaders: de rol van NEN

Privacyontwerp stopt niet bij de AVG. Internationale normen bieden houvast, zoals ISO27001 voor informatiebeveiliging en nationale kaders van NEN.

NEN ontwikkelt breed gedragen normen die veiligheid, betrouwbaarheid en samenwerking bevorderen. Voor organisaties is dit een stevig fundament voor compliance en toekomstbestendigheid.

FlowRecht Privacy Bijsluiter

Om organisaties, ontwerpers en juristen praktisch houvast te geven, heb ik de FlowRecht Privacy Bijsluiter ontwikkeld. Deze bundelt de belangrijkste artikelen uit de AVG en de AI Act, aangevuld met korte normteksten en praktische toelichtingen.

Het is geen theoretisch overzicht, maar een compact naslagwerk dat snel inzicht geeft in de kernverplichtingen die bij ontwerp en ontwikkeling horen. Binnenkort werk ik deze verder uit en deel ik de volledige versie.

Conclusie: van compliance naar vertrouwen

Privacy by Design wordt pas krachtig als organisaties werken met een raster van kaders, strategieën en normen dat steeds opnieuw wordt toegepast. Dat raster bestaat uit:

• Juridische normen (AVG, AI Act, sectorale richtlijnen).

• Ontwerpstrategieën (minimaliseer, verberg, scheiding, etc.).

• Praktische instrumenten (DPIA, IAMA, ethische toetsing).

• Bestaande normen (NEN, ISO, Europese standaarden).

Door dit te combineren, ontstaat een solide basis voor privacy compliant én ethisch verantwoord ontwerpen. Daarmee borg je niet alleen juridische compliance, maar bouw je ook aan vertrouwen, veiligheid en innovatie.